ابونصر فارابی؛ «معلم ثانی»

بهترین ها: ابونصر محمد بن محمد فارابی، از دانشمندان بزرگ ایرانی در قرون سوم و چهارم هجری است. آگاهی‌های ما از زمان تولد و درگذشت فارابی بر اساس نوشته‌های گروهی از نویسندگان دوران تراجم منابع اسلامی کامل می‌شود. بر اساس نوشته‌ی ابن ندیم، او از فاریاب ( و نه فاراب) خراسان است و بر اساس نوشته‌ی قفطی، ابن ابی اصیبعه و قاضی صاعد اندلسی، در سال 339 هجری در دمشق از دنیا رفت. در همین نوشته‌ها آمده که او در هنگام مرگ 80 ساله بوده، پس قاعدتاً، باید حدود سال های 260 – 259 هجری به دنیا آمده باشد.

نکته‌ی مهم درباره‌ی زندگی فارابی، اصالت ایرانی اوست. در منابع قرن حاضر بسیار کوشیده‌اند فارابی را به قوم‌های ترک‌نژاد منطقه‌ی ماوراءالنهر نسبت دهند و نوشته‌های متعددی نیز درباره‌ی اجداد او تهیه شده است که نسبت پدربزرگ او را به طرخان، و جد او را به شخصی به نام اوزلغ می‌رساند. واقعیت آن است که در نوشته‌های نخستین نسل از تراجم‌نویسان و زندگی‌نامه‌نویسان و مورخان دوران اسلامی، اثری از نسبت خویشاوندی فارابی به اشخاصی به نام طرخان و اوزلغ دیده نمی‌شود. فارابی را با لقب‌های متعددی چون «معلم ثانی»، «نخستین حکیم مسلمانان» و «نخستین فیلسوف مسلمانان» ستوده‌اند.

فارابی در علوم گوناگون دست داشته، اما به آرای او در فلسفه، کلام، منطق، زبان‌شناسی، دین‌شناسی و تاریخ توجه بیشتر شده است. از این موارد، روش فلسفه و فلسفه‌نگاری او بر دانشمندان پس از او تأثیر شگرفی گذاشته است. از یاد نبریم که ابن سینا پس از مطالعه‌ی شرح فارابی بر کتاب مابعدالطبیعه‌ی ارسطو به غوامض این کتاب پی برد. درباره‌ی مذهب فارابی تردیدهایی هست: عده‌ای او را پیرو مذهب تسنن دانسته‌اند، اما در مقابل این نظر می‌توان دلایلی در نوشته‌ها و در سلوک زندگی‌اش یافت، از جمله اعتقاد او به انسان کامل.

از جمله نباید فراموش کرد که فارابی در دمشق مدت‌ها در کنف حمایت فاطمیون زندگی کرد و مدتی نیز با سیف‌الدوله حمدانی، که خود شیعه بود، به سر برد. تعلق خاطر فارابی به حاکمان شیعه‌ی حَلَب و سایر قرائن موجود موجب شده است که آقا بزرگ طهرانی او را دانشمندی شیعی‌مذهب محسوب کند. نوشته‌های فارابی در چند کتابش، از جمله کتاب «الملّه و السیاسه المدنیه»، عقاید شیعی او را می‌نمایاند. فارابی به شدت اعتقاد به عصمت امام دارد. او معتقد است امام خانه‌نشین از امامت خلع نمی‌گردد، به قاعده‌ی تسلیم معتقد است و به باور او زمین هیچ‌گاه از حجت خالی نمی‌شود. این ادله گرایش او را به تشیع می‌رساند.

از دیگر نکاتی که به هنگام بررسی اندیشه‌های فارابی باید به آن توجه شود، نقش او در طبقه‌بندی علوم است. او در کتاب «احصاء‌العلوم» خود کوشیده است روش مناسبی را برای طبقه‌بندی علوم عرضه کند و ضمن آن، همه‌ی علوم شناسایی‌شده تا آن زمان را منظم سازد. این طبقه‌بندی بر روش‌شناسی گروهی از دانشمندان پس از او، از جمله ابن سینا، غزالی و ابن ارشد، تأثیر بسیاری داشته است.

فارابی در این روش، دانش‌ها را این‌چنین طبقه‌بندی کرده است: علوم لسانی؛ شامل علم الفاظ و علم قوانین الفاظ و علم قوانین اشعار، علم منطق؛ شامل مقولات و عبارات و قیاس و برهان و جدل و خطابه و شعر، علوم ریاضی؛ شامل علم عدد و هندسه، مناظر، نجوم، موسیقی، جراثقال و حیَل، دانش مابعدالطبیعه، علوم طبیعی؛ شامل سماع طبیعی، سماء والعالم، کون و فساد، آثار عِلوی، اجسام مرکب، معدن، نبات، حیوان، و در نهایت در ذیل علوم دیگر به گزارشی از دانش مدنیت، شامل سیرت‌های نیکو و افعال نیکو، علم فقه، و علم کلام پرداخته است.

فارابی آثار بسیاری در فلسفه و منطق داشته که به ذکر نام برخی از آن‌ها اکتفا می‌کنیم:

تفسیر بعض اسماء الحکماء‌المتقدمین ـ رساله من کلام افلاطون فی معنی الفلسفه ـ رساله المختصر الصغیر فی المنطق ـ شرح صدر المقاله الاولی من کتاب اقلیدس ـ کتاب اللواحق ـ رساله فی ما یَصِحُ و ما لا یَصِحُ من احکام النجوم ـ کتاب موسیقی کبیر فارابی ـ کتاب احصاء العلوم.

اهمیت کتاب «احصاء‌العلوم» در آن است که این کتاب نخستین اثر دانشنامه‌ایِ جهان اسلام و به زبان عربی است. بر این اساس، اهمیت شکل‌دهی فارابی به علوم و موضوع طبقه‌بندی علوم از دید او دو چندان می‌شود. احصاء‌العلوم و کتبی از این دست، عموماً ناظر به تقسیم علوم عقلی در اسلام هستند و اگر به علوم نقلی (شامل علوم شرعی) در آن‌ها اشاره شده، این اشاره بسیار موجز و گذرا بوده است.

منبع: بهترین ها